Treći od pet dijelova eseja o srpskoj „narodnoj“ adaptaciji Tajne večere.
Prvi dio eseja Kada je Hrist bio Srbin a Juda „Turčin”
Drugi dio eseja Smrt i vaskresenje Hrista/Lazara/Srbije
5. MARKO JE MRTAV, ŽIVIO MILOŠ
Međutim, sa Ustankom 1804. godine, srpska narodna poezija prošla je, kao i mnogi drugi aspekti srpske kulture, kroz snažne promjene. Stari svijet koegzistencije sa Osmanlijama i života pod njihovom vlašću je umirao, a sa njim i njegovi filo-sultanski heroji. Revolucionarna vremena iziskuju revolucionarne heroje kao što je Miloš Obilić, sultanoubica. Ovaj proces prelaska sa tradicionalnog modela heroja (Marka) na revolucionarni model (Miloša) bio postepen.
Prota Mateja Nenadović, jedan od vođa Prvog srpskog ustanka, svjedoči u svojim „Memoarima“ da su on i druge revolucionarne vođe morale da lažu regionalne vođe i običan narod da Ustanak nije bio usmjeren protiv sultana već radije protiv lokalne osmanske vlasti, janjičara koji su uzurpirali i zloupotrijebili moć imperije. Vođama Ustanka bilo je jasno da većina Srba tog vremena mentalno nije bila spremna da se pobuni protiv sultana. Stoga su im govorili da se pobuna događa uz puno znanje sultana, njegovo odobrenje i blagoslov, čak i da je sultan izdao carski dekret Karađorđu da ukloni iz Srbije janjičare koji zloupotrebljavaju moć, preobražavajući ga (kao i ostatak ustaničkog vodstva) iz pobunjenika u izvršioca sultanove volje i njegove ratnike protiv janjičara odmetnika:
„Ta moja politika da ne reknem laž, sa Del-Ametom uzrok je što ćete u mlogim istorijama naći: da je sultan poslao ferman Kara-Đorđu da bije janičare; ali nije istina, niti je car poslao pređe, niti je posle odobravao, no mi smo docnije svi, da bi narod lakše podigli, i da bi ga oslobodili, govorili: da car nije protiv nas, nego da je car s nama protivu dahija, tako smo i ljudma s one strane kazivali, tako su i oni verovali, i otud se to uvuklo u istoriju.“1
Drugim riječima, u ranoj fazi Prvog srpskog ustanka, najveći dio njegovih učesnika bio je skloniji da prihvati vođu nalik Marku, borca junaka koji je vjeran sultanu, koji kažnjava tlačenje njegovih vjernih podanika hrišćana od strane sitnih osmanskih vlastodržaca i onih koji su zloupotrebljavali vlast, negoli da prihvati Milošev revolucionarni tip: kraljoubice i pobornika potpunog rata, bez obzira na posljedice.
6. NEBESKA SRBIJA
Nakon osvrta na najvjerovatnije vrijeme nastajanja pjesme „Kneževa večera“, ne bi bilo zgoreg usredsrediti se na njen sadržaj. Već na prvi pogled, svakom je obrazovanom čitaocu ove pjesme jasno da je napisana po uzoru na novozavjetnu „Tajnu večeru“. Stoga se može postaviti pitanje da li je ovo posrbljavanje jedne od centralnih priča Novog zavjeta više uradilo za hristijanizaciju srpskog meta-narativa ili za dehristijanizaciju srpske narodne religije.
Ovo legitimno pitanje još uvijek čeka na valjano razmatranje i odgovor. Terenski rad jednog od najpoznatijih istraživača srpske narodne religije iz prethodne generacije Dušana Bandića, pokazuje da većina današnjih srpskih seljaka obično vjeruje da su svi sveci koji se slave po pravoslavnom hrišćanskom kalendaru srpskog porijekla:
„Kada govorimo o nacionalizaciji svetaca, govorimo pre svega o široko rasprostranjenom uverenju da su svi sveci iz pravoslavnog kalendara bili Srbi. Navedeni stav zastupa sedamdeset do osamdeset od sto ispitanih žitelja našeg sela. Štaviše, bilo je i onih koji nisu tačno znali ko su sveci, ali su sa sigurnošću tvrdili da je reč o pripadnicima srpskog naroda. Pojedinci ipak nisu bili tako isključivi. ‘Mogu biti i Grci’, zaključio je jedan od njih. Prema mišljenju drugog, ‘ima svetaca i iz tih arapskih zemalja’. Katkad je dolazilo i do izvesnih kolebanja. Tako je, na primer, jedan moj sagovornik u početku čvrso zastupao stav o srpskom poreklu pravoslavnih svetaca a onda se predomislio. ‘Svi sveci su Srbi – rekao je on – ali, eto, ispade da je Isus Hristos bio Jevrejin. Znači da svi sveci ipak nisu bili Srbi’. Zatražio sam od nekolicine ispitanika da objasne svoj – nazovimo ga – ‘srpski’ stav. Objašnjenje bi ponekad izostajalo. Za neke je, naime, ideja o svecima Srbima bila toliko očigledna, neosporna da je nije ni potrebno objašnjavati. Drugi bi pak razmislili pre nego što bi dali odgovor. O tome, očigledno, nikad ranije nisu razmišljali. Obično bi dozvali u sećanje imena najpoznatijih svetaca (na primer, sv. Jovan, sv. Petar, sv. Pavle, sv. Nikola, sv. Ilija) i postavljali sebi pitanje koje se nametalo: Šta bi uopšte mogli da budu sveci sa takvim imenima? Odgovor nije teško naslutiti. Srpska imena mogu nositi samo Srbi. Nije bilo malo ni onih koji su ukazivali na činjenicu da pravoslavne svece poštuju pravoslavni Srbi, pa ta sveta bića i ne mogu biti ništa drugo do srpskog roda: ‘Srbi su čim ih mi slavimo’.“2
Što je još zanimljivije, čini se da Bandićevi ispitanici uopšte nisu svjesni postojanja hrišćanskog Trojstva:
„Svetački oreol pripao je takođe i sv. Trojstvu, odnosno sv. Trojici (Bog Otac, Bog Sin i Bog Duh Sveti). Samo su retki pojedinci znali ili mislili da zanju o kome se tu radi. Takvi bi često govorili da su sv. Trojica tri velika sveca kojima je, svakom ponaosob, posvećen po jedan dan ‘njihovog’ praznika. Ponekad su ovi sveci zamišljani kao tri brata, ponekad i kao tri sestre. U dva navrata su čak Sveta Trojica tretirana kao ime jedne svetiteljke.“3
Jednako tako, većina njih je vidjela Hrista isključivo kao glavnog među svecima:
„ … [u njihovom poimanju Hrist] figurira kao ’najveći svetac’, štaviše kao ’najveći pravoslavni svetac’. Zanimljivo je da su pojedini ispitanici nekoliko dana pre našeg razgovora na televiziji gledali film o Hristu i njegovom životu. Iako je na filmu verno prikazana Hristova ličnost, oni nisu ni za dlaku odstupili od svog stava: i dalje su mislili da je reč o svecu koji je, doduše, najveći i najznačajniji, ali ne i suštinski različit od svoje svete sabraće.“4
Nekolicina ispitanika je znala da je Hrist bio Jevrejin, ili makar da nije bio Srbin. Sveden na običnog sveca, čak i kada uživa poziciju glavnog među svecima, Hrist izgleda nije jedan od glavnih izvora inspiracije za srpsku narodnu religiju i maštu seljaka. Čini se da su srpski nacionalni sveci, a među njima i „knez“ Lazar kao jedan od prvih deset svih vremena, mnogo primamljiviji srpskoj narodnoj imaginaciji.
Moglo bi se čak reći i da je pjesma „Kneževa večera“ popločala put zamjeni Lazar/Hrist, pošto ista podrazumijeva da Lazar vlada Nebeskim kraljevstvom, a ne Hrist. Za teološki suptilnije umove, krajnje podudaranje može se možda razjasniti sljedećim poretkom: dok Hrist vlada cijelim Nebeskim Carstvom, Car Lazar vlada Nebeskom Srbijom, što je ime koje je srpska popularna kultura nadjenula srpskom dijelu Raja. Iako je Lazar počeo kao knez, kasnija ga je srpska narodna kultura unaprijedila u cara, a njegovu ženu, kneginju Milicu, u caricu.
Imajući na umu da je epska pjesme „Kneževa večera“ u posljednja dva vijeka, a posebno tokom decenija komunističke vlasti, među Srbima bila mnogo rasprostranjenija od izvorne novozavjetne priče o „Tajnoj večeri“, ne treba biti iznenađen ako se u današnjoj srpskoj narodnoj kulturi „Tajna večera“ razumije u svjetlu „Kneževe večere“, prije negoli obrnuto.
U svakom slučaju, intertekstualne veze između „Tajne večere“ srpskog kneza i „Tajne večere“ nebeskog kneza više su nego očigledne. Ipak, u par primjera srpska adaptacija odstupa od svog novozavjetnog modela na makar tri suštinska načina.
Hristova optužba za izdaju je dvojaka i dvosmjerna, optužba za političku izdaju usmjerena je na Judu, dok je optužba za duhovnu izdaju (nijekanje veze sa Hristom) usmjerena na Petra. Srpski Hrist, Lazar, međutim, ne optužuje dvije zvanice, jednu za političku a drugu za duhovnu izdaju. Lazar se usredsređuje isključivo na političku izdaju, i što je iznenađujuće, za istu optužuje srpskog Petra, Miloša, a ne srpskog Judu, Vuka Brankovića. Lazarova/Hristova optužba izaziva Petrovu/Miloševu protiv-optužbu Jude/Vuka Brankovića. Petrova/Miloševa optužba Jude/Vuka predstavlja najdramatičnije i značenjem najbremenitije odstupanje srpske „narodne“ adaptacije od njenog novozavjetnog predloška.
Četvrti dio eseja Tradicionalna nasuprot revolucionarnoj kulturi
***
1 – (Prota) Mateja Nenadović, Memoari (Beograd: Jugoslovenska knjiga, 1951), str. 73.
2 – Dušan Bandić, Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko: Ogledi o narodnoj religiji (Beograd: Čigoja štampa, 2008), str. 275, 276.
3 – Ibid, str. 271. Srpsko narodno tumačenje Svetog Trojstva koje nude Bandićevi ruralni ispitanici može da iziskuje objašnjenje za one koji nisu upoznati sa načinom slavljenja Pedesetnice u istočnim Crkvama. Naziva se Trojica, a prvi dan praznika je poznat kao „Nedjelja Trojice“, drugi dan je poznat kao „Duhovski ponedjeljak“ ili „Ponedjeljak Svetog duha“, a treći dan, utorak naziva se „Treći dan Trojice“
4 – Ibid, ibid.